روانشناسی و کاربرد آن در گردشگری

اگر چه در این روزها و در شرایط بوجود آمده، سفر رفتن و گشت و گذار، چندان مثل قبل رونقی ندارد، اما تداعی خاطرات و تجارب مختلف و دوست داشتنی سفرهای گذشته و شکایت از نبودن فرصت برای سفر رفتن در این ایام، همه و همه می‌­تواند نشان‌دهنده پیامدهای مثبت و حس و حال خوب سفر باشد که با از دست دادن موقتی آن، بیشتر از قبل قدرش را می‌­دانیم! شما رفتن به سفر را در بهبود حالتان چه اندازه مؤثر می­‌دانید؟ به نظر شما روانشناسی در سفر و گردشگری چه کاربردی دارد؟ در این مقاله اهمیت استفاده از روانشناسی در سفر و گردشگری را بررسی می­‌کنیم.

گردشگری موضوعی است که از ابعاد گوناگونی قابل بررسی است، عموماً نیز این موضوع از دیدگاه اقتصادی و مدیریتی مورد بررسی قرار می­گیرد، اما به لحاظ اجتماعی و روانشناختی، چطور می‌­توان گردشگری را مورد نظر قرار داد؟ به نظر می‌­رسد سفر، تصویری است از گردشگر که شخصیت، نگرش، ارزش‌­ها و سبک زندگی او را نشان می‌دهد. علاوه براین همه می‌­دانیم که سفر رویارویی با افراد دیگر و دنیای آن­ها با تمامی آداب و رسوم، ارزش­‌ها و عقاید مربوط به خودشان می‌­باشد. بنابراین در این مواجهه که هر یک از دو طرف با دنیای ذهنی خاص خود، پا به دنیای واقعی و محل زندگی یکدیگر می‌‌گذارند، عوامل روانشناختی و اجتماعی اهمیت ویژه‌­ای خواهند داشت. هدف این مقاله نیز بررسی سفر و گردشگر، با دیدگاه روانشناسانه است.

روانشناسی گردشگری و نظریه

روانشناسی به طور کلی، رفتار افراد، تجارب و روابط آن­ها را بررسی می‌­کند. روانشناسی اجتماعی، فرد را در ارتباط با گروه­‌های اجتماعی مورد نظر قرار می‌­دهد، این در حالی است که روانشناسی محیط زیست، تأثیرات محیط پیرامون را بر رفتار انسان بررسی می‌­کند. در گردشگری، یافته‌­های روانشناسی اجتماعی و روانشناسی محیط زیست؛ برای درک رفتار، نگرش و انگیزه‌­های گردشگران استفاده می‌­شود. علاوه براین، گستردگی و تنوع فرآیندهای شناختی، پردازش اطلاعات و تفکر نیز در این حوزه مورد توجه متخصصان قرار می­‌گیرد.

روانشناسی در سفر و گردشگری، بر مبنای روانشناسی عمومی به دنبال پاسخ این سؤالات است: چگونه گردشگری را تعریف کنیم؟ گردشگر کیست؟ چه چیزی باعث می‌شود تا گردشگر به سفر برود؟ گردشگر براساس وضعیت شخصی‌­اش چه نیازهایی دارد؟ روند تصمیم­گیری گردشگران در زندگی چگونه است؟

گردشگران اغلب به دنبال راه فرار از روند معمول و خسته­‌کننده روزانه و در جستجوی ابعاد جدید، تجارب خاص و منحصر به فرد زندگی هستند. البته باید دانست که هر اقدام گردشگری نه تنها جنبه­‌های شخصی و اجتماعی را در بردارد، بلکه نشان­‌دهنده انگیزه نیز می‌تواند باشد. از آن­جا که گردشگر، اوقات فراغت خود را در محیطی متفاوت از زندگی روزمره می­‌گذراند، روانشناسی گردشگری با تجزیه و تحلیل رفتار و عملکرد او در این محیط متفاوت، مشخصاتش را توصیف می­‌کند و تصویری کلی از ویژگی­‌هایش ارائه می­‌دهد. رفتار گردشگر مبتنی بر جنبه­‌های اجتماعی، عاطفی، انگیزشی و شناختی است که جایگاه گسترده­‌ای را برای نظارت روانشناختی، ممکن می‌­سازد. عناصر اصلی از دیدگاه روانشناسی گردشگری عبارتند از: انگیزه (نیازها)، انتظار، تصمیم­‌گیری، رضایت و تجربه که شامل تجزیه و تحلیل روابط نیز هستند.

حال باتوجه به سلسله مراتب نیازهای مازلو (هرم مازلو) به توضیح بیشتر این موضوع می‌­پردازیم.

باتوجه به آنچه مازلو در سلسله مراتب نیازهایش می­‌گوید، ضروری است که نیازهای مردم را با در نظر گرفتن تجربه بدانیم، چیزی که می‌­تواند برای گردشگری نیز سودمند باشد. صرفاً انگیزه­ مسافر مهم نیست، بلکه در درجه اول ارتباط بین ویژگی‌­های فردی، رضایت و عدم رضایت از تجارب گذشته است که می­‌تواند تصویر ذهنی از مقصد را شکل دهد و بر انگیزه و عملکرد بعدی او تاثیر بگذارد. باید بدانیم که طبق سلسه مراتب نیازهای مازلو، ما در ابتدا به دنبال رفع نیازهای ابتدایی خود هستیم، بنابراین ضروری است که با در نظر گرفتن این سلسه مراتب، تجربه­ سفری مناسب را برای خود و همراهانمان رقم بزنیم. اما چگونه سطوح فردی سلسله مراتب نیازهای مازلو با عناصر کلیدی تحلیل شده­ از روانشناسی گردشگری مرتبط است؟

الف- رضایت از نیازهای فیزیولوژیک و امنیت (سطوح اول و دوم هر مازلو):

هر مقصد گردشگری باید این دو نیاز اساسی را برآورده کند.

–  خوراک شناسی و تغذیه: توجه به تنوع و گستردگی سلایق منطقه­‌ای و سبک غذایی متفاوت مناطق بومی. به عبارتی دیگر هر محصولی متناسب با منطقه خاصی می­‌باشد.

– اسکان: فراهم دیدن محل اسکانی که برای گردشگر امنیت و رفاه داشته باشد.

نیازهای امنیت به طور کلی نشان‌­دهنده ویژگی­‌های مقصد، زندگی اجتماعی و خطر آسیب­‌های روانشناختی مرتبط با آن منطقه (جرم و جنایت، دزدی، مصرف دخانیات یا الکل، بزهکاری محیطی و فرهنگی) است.

سایر نیازهای سلسه مراتب مازلو، ممکن است بر اساس این که گردشگر با چه هدفی و در چه مقصدی حضور دارد، به صورت متفاوتی ظاهر شوند. به عنوان مثا،ل گاهی هدف گردشگر، جستجوگری درباره فرهنگ و آداب و رسوم مقصد مورد نظر و گاهی صرفاً پرستیژ اجتماعی و رفتن به هتلی با امکانات است.

ب) ارضای نیازهای اجتماعی (سطح سوم هرم مازلو):

این سطح از نیازهای اجتماعی با عضویت افراد در گروه­‌های اجتماعی ارتباط دارد. اگر یک گروه محلی در مشاغل مرتبط با گردشگری مشارکت کند، روانشناسی گردشگری راهکارهای افزایش مهمان‌­نوازی و بهبود بخشی کیفیت این گروه­‌ها را مدیریت و از درگیری­‌های احتمالی بین فرد و گروه جلوگیری می‌­کند. همچنین توجه به آداب و رسوم محلی، عادت­‌ها و روابط مرتبط به یک اجتماع خاص نیز اهمیت دارد. در مورد گردشگران (به ویژه هنگام سفرهای گروهی به مقصد مشترک) احساس موقتی عضویت در یک گروه نیز، اهمیت همین موارد را روشن می‌نماید. ایده و هدف اصلی گردشگری که انگیزه سفر نیز ایجاد می­‌کند، اغلب ملاقات افراد از سایر کشورها، مکان­‌ها و فرهنگ­‌های متنوع برای تبادل اطلاعات، تجارب، نگرش‌­ها و ارزش‌­های شخصی است. از طرف دیگر، این نکته را نیز باید در نظر داشت که آن سوی ماجرا، گاهی مشارکت در چنین سفرهایی با برنامه‌­ریزی­‌های خیلی دقیق و چارچوب مشخص، می­‌تواند استرس را به دنبال داشته باشد و منجر به رفتارهای متناقض با اجتماع و گروه شود.

ج) ارضای نیازهای عزت نفس و خودشکوفایی (سطح 4 و 5 هرم مازلو):

این سطح رضایت گردشگر، با تحقق نیازهای سطح بالای هرم مازلو، بدست می­‌آید. رابطه بین ارائه دهندگان خدمات گردشگری و گردشگر اهمیت زیادی دارد، زیرا تعهد و وفاداری گردشگر، به رضایت او از محصولات، خدمات و سایر موارد وابسته است. این رضایت، بنابر نیازها و خواسته­‌های گردشگر، احساس خودشکوفایی را به دنبال دارد. چنین رضایت‌مندی در نهایت به پدیداری تجربه مثبت منجر خواهد شد. به معنای دیگر، سطح خودشکوفایی گردشگر؛ به مکان، ساختار و کیفیت خدمات گردشگری وابسته است. از طرف دیگر تجارب بسیار زیاد در طی سفر نیز می­‌تواند اثر نامطلوبی به دنبال داشته باشد. روانشناسی باید در ایجاد و پایداری تجاربی تلاش کند که بیشترین سازگاری را با نیازها و علایق گردشگر دارند و در جهت تحقق آن­چه در ذهن گردشگر درباره­ یک تعطیلات عالی است، گام بردارد.

روانشناسی گردشگری در عمل

 انگیزه گردشگر، جایگاه او و همه عواملی که بر تصمیم­‌گیری او تاثیر می­‌گذارند، فاکتورها و ورودی­‌های اصلی روانشناسان برای تعریف شکل مناسب ارتباط با گردشگر و مقصد مناسب برای او است. روانشناسی گردشگری علاوه بر گردشگران و ساکنان محلی،  همچنین به مسائل شخصی فعال نیز می­پردازد. باتوجه به افزایش بیش از اندازه خدمات گردشگری در عصر حاضر، ارزش افزوده خدمات گردشگری توسط کیفیت خدمات و پرسنل مشخص می‌­شود. موارد زیر توانایی­‌های اصلی پرسنل می‌­باشد:

• برقراری ارتباط
• درک دیگران
• توانایی درک و احساس انتطارات گردشگر
• تعهد
• توانایی حل مسئله در موقعیت­‌های مختلف

پرسنل خوب باید مانند گزارشگران و خبرنگاران، عمل کنند! سخنان مسافران را به طور عمیق گوش دهند، به موضوعات کلیدی توجه کنند و به سرعت شاخص­‌های منفی را شناسایی کنند. با این حال، تمامی این موارد باید بدون ایجاد اختلال در حریم خصوصی و رفاه مسافران انجام شود. به عبارتی با رویکردی هوشمندانه، اطلاعات را فوراً تجزیه و تحلیل  کنند و از خطاها درس بگیرند. بنابراین روانشناسی گردشگری باید ویژگی­‌های رایج پرسنل و انواع توانمندی­‌های آن­ها را برای چنین کاری در صنعت گردشگری تعریف کند. به طور کلی، پژوهش­‌های روانشناسی باید به صورت کاربردی در گردشگری نیز، جایگاه خود را داشته باشد. این قابل درک است اما ما احتمالاً این سؤال را بپرسیم:

آیا کارفرمایان در حوزه گردشگری، با منابع مالی محدود و تحصیلات خاص خود، می‌­توانند زبان خاص پژوهشگران روانشناسی را تفسیر کنند؟ و اگر چنین باشد، آیا آن­ها وقت کافی برای استفاده کاربردی توصیه­‌های روانشناسان را دارند؟

به طور کلی در این مقاله با بررسی کاربرد روانشناسی در گردشگری به این نکته مهم اشاره شد که صرفاً دانستن راهبردهای بازاریابی برای پیشرفت صنعت گردشگری کافی نیست، بلکه کاربرد این راهبردها به همراه دانستن علایق گردشگر و مسافران اهمیت دارد. علاوه بر این، بازاریابی به تنهایی نمی­‌تواند به پیشگیری یا کاهش آسیب­‌های زیست محیطی کمک کند. بلکه آن­چه اهمیت دارد کاربرد نکات روانشناسی و بررسی چند جانبه مسئله گردشگری، است. همانطور که می‌­دانیم گردشگری، رویارویی کشورها، شهرها، فرهنگ‌­ها و آداب و رسوم­‌هاست که توسط انسان­‌ها با تفاوت­‌های فردی اتفاق می‌­افتد. بنابراین مهم است که ابعاد مختلف آن بررسی شود و از دیدگاه روانشناسانه نیز تجزیه و تحلیل گردد.