اختلال حرکتی کلیشه‌ای (Stereotypic Movement Disorder) یک اختلال حرکتی است که در دوران کودکی، به طور معمول قبل از دبستان ایجاد می‌شود و شامل حرکت‌های تکراری و بی‌هدف است. نمونه‌هایی از حرکات کلیشه‌ای شامل تکان دادن دست، تکان دادن بدن، کوبیدن سر و خود گاز گرفتن است. تشخیص تنها در صورتی داده می‌شود که حرکت مکرر باعث ناراحتی کودک شود و منجر به اختلال در عملکرد روزانه یا منجر به آسیب به خود شود.
حرکات کلیشه‌ای ساده، مانند تکان دادن به جلو و عقب، در کودکان خردسال رایج است و نشان دهنده اختلال حرکتی نیست. حرکات کلیشه‌ای پیچیده اما کمتر رایج است و در 3 تا 4 درصد از کودکان رخ می‌دهد. کلیشه‌های حرکتی اغلب در افراد دارای ناتوانی‌های ذهنی و شرایط رشد عصبی تشخیص داده شده، اما در کودکان، معمولاً در حال رشد نیز دیده می‌شود. در حالی که اعمال ممکن است بیهوده به نظر برسند، این امکان وجود دارد که حرکات کلیشه‌ای در پاسخ به عوامل استرس‌زا خارجی، اضطراب را کاهش دهند. در اختلال حرکتی کلیشه‌ای انواع حرکات تکراری و کنترل نشده برای یک دوره حداقل چهار هفته مشخص می‌شود. این اختلال خود را در کودکان و بزرگسالان نشان می‌دهد، اما در کودکان پسر با اختلالات عصبی مغز یا اعصاب، عقب ماندگی رشدی و ذهنی، شایع‌تر است. علل احتمالی دیگر را می‌توان در صدمات سر یا استفاده مادر باردار از محرک‌هایی مانند کوکائین یا آمفتامین‌ها ردیابی کرد. در برخی موارد نمی‌توان منشا اختلال را تعیین کرد. در نهایت، این حرکات تکراری ممکن است با وجود اضطراب یا ناامیدی، بی‌حوصلگی یا استرس افزایش یابد و می‌تواند مشکلات یادگیری را تشدید کند. در این مقاله به بررسی علائم، علل و درمان این اختلال خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب
اختلال حرکتی کلیشه‌ای در ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی
در مورد اختلال حرکتی کلیشه‌ای در ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی توصیه می‌شود که تشخیص با توجه به اینکه آیا رفتار آسیب‌رسان به خود است یا خیر و اینکه مرتبط با یک بیماری شناخته شده پزشکی یا ژنتیکی و شدت آن است یا خیر، بیشتر اصلاح شود. علاوه بر این، تأکید می‌کند که این اختلال از اختلالات رفتاری تکراری متمرکز بر بدن متمایز است.
علائم اختلال حرکتی کلیشه ای
- حرکتی که تکراری، عمدی و بی‌هدف است. حرکات کلیشه‌ای شامل تکان دادن دست، منقبض کردن، ضربه زدن به سر، زدن خود و گاز گرفتن است.
- این حرکات با زندگی روزمره تداخل می‌کنند، مثلاً با ایجاد اختلال در تحصیلات یا روابط
- این رفتار از کودکی شروع می‌شود.
- این رفتار به دلیل اختلال دیگری مانند اختلال وسواس فکری اجباری یا رفتارهای تکراری متمرکز بر بدن نیست.
نوع حرکات تکراری بسیار متفاوت است و هر کودک با الگوی خاص خود رفتار خاص را نشان می‌دهد. حرکات تکراری ممکن است با کسالت، استرس، هیجان و خستگی افزایش یابد. برخی از کودکان ممکن است اگر توجه به آنها معطوف شود یا حواسشان پرت شود، حرکات خود را متوقف کنند، در حالی که برخی دیگر ممکن است نتوانند حرکات تکراری خود را متوقف کنند. اختلال حرکتی کلیشه‌ای را می‌توان به صورت خفیف، متوسط یا شدید طبقه‌بندی کرد. یک مورد خفیف به فرد اجازه می‌دهد تا حرکات بدن را به راحتی سرکوب کند. یک مورد متوسط به اقدامات حفاظتی و اصلاح رفتار نیاز دارد. یک مورد شدید به نظارت مستمر و اقدامات حفاظتی برای جلوگیری از آسیب جدی نیاز دارد. همه حرکات کلیشه‌ای با فعالیت عادی تداخل دارند و بالقوه مضر هستند. رفتارهای جدید نیز به طور مرتب برای گنجاندن در این اختلال در نظر گرفته می‌شود، از جمله گاز گرفتن گونه. یک متخصص معمولاً می‌تواند این وضعیت را با معاینه فیزیکی تشخیص دهد. برای رد علل دیگر از جمله:
- اختلال طیف اوتیسم
- اختلالات کوریا
- اختلال وسواس اجباری (OCD)
- سندرم تورت یا سایر اختلالات تیک
اختلال حرکتی کلیشه‌ای چگونه تشخیص داده می شود؟
اعضای خانواده و سایر افراد مهم احتمالاً رفتارهای رایج در اختلال حرکتی کلیشه‌ای را در مسیر زندگی روزمره غیرعادی تشخیص می‌دهند و از آنها خواسته می‌شود در اولین فرصت ممکن به دنبال مداخله پزشکی باشند. متأسفانه هیچ آزمایش خاصی برای شناسایی این وضعیت وجود ندارد. درعوض، تشخیص زمانی آغاز می‌شود که یک پزشک واجد شرایط، تاریخچه پزشکی کامل و معاینه فیزیکی بیمار را انجام دهد. سپس این روند ادامه می‌یابد زیرا متخصص به انواع نتایج حاصل از آزمایش‌های خون، تصویربرداری عصبی و ابزارهای تحلیلی فیزیولوژیکی بیشتر، برای رد احتمال سایر آسیب‌شناسی‌ها تکیه می‌کند و در عین حال اختلال حرکتی کلیشه‌ای را به‌عنوان عامل متخلف معرفی می‌کند. اختلالات متعددی وجود دارد که علائم آنها شبیه اختلال حرکتی کلیشه‌ای است، از جمله اختلالات کریا یا تیک، رفتارهای وسواسی جبری یا طیف اوتیسم، بنابراین تشخیص صحیح برای درمان مناسب ضروری است.
راه اصلی برای تشخیص اینکه آیا یک فرد دارای اختلال حرکتی کلیشه‌ای است، وجود حرکات کلیشه‌ای فوق الذکر است. این اختلال، به ویژه در کودکان خردسال، در صورت وجود حرکات بدن مانند گاز گرفتن لب‌ها یا فشار دادن چشم‌ها که می‌تواند منجر به آسیب به خود شود، بارزتر است.
چه چیزی باعث اختلال حرکتی کلیشه ای می شود؟
حرکات کلیشه‌ای معمولاً در سه سال اول زندگی مشاهده می‌شود. علل اختلال حرکتی کلیشه‌ای ناشناخته است، اما عوامل متعددی با ایجاد آن مرتبط هستند. اختلال حرکتی کلیشه‌ای در بین پسران شایع‌تر از دختران است. حرکات اغلب با استرس، ناامیدی و بی‌حوصلگی افزایش می‌یابد. برای مثال، انزوای اجتماعی ممکن است به تحریک خود در قالب حرکات کلیشه‌ای منجر شود. استرس‌های محیطی، مانند مشکل در مدرسه یا خانه، می‌تواند رفتارهای کلیشه‌ای را تحریک کند. همچنین ممکن است یک جزء ژنتیکی در این بیماری وجود داشته باشد. داروهای محرک و آسیب‌های سر نیز ممکن است باعث ایجاد حرکات کلیشه‌ای شود. ترس ممکن است وضعیت فیزیولوژیکی فرد را تغییر دهد و در نتیجه رفتارهای کلیشه‌ای افزایش یابد. عملکرد شناختی پایین با خطر بیشتر رفتارهای کلیشه‌ای و پاسخ مطلوب کمتر به مداخلات مرتبط است. تحقیقات اخیر یک اختلال احتمالی در مسیرهای اسید گاما آمینوبوتیریک در مغز را نشان داده است.
خطر اختلال حرکتی کلیشه‌ای در میان افراد دارای ناتوانی‌های ذهنی شدید بیشتر است. در کودکان معمولاً در حال رشد، حرکات کلیشه‌ای اغلب می‌توانند در طول زمان سرکوب یا کاهش یابند. با این حال، در میان افراد دارای معلولیت ذهنی، رفتارهای کلیشه‌ای و خودآزاری می‌تواند سال‌ها ادامه داشته باشد.
"کلیشه‌ها" چیست؟
به طور کلی کلیشه‌های حرکتی حرکات غیرارادی، ریتمیک، تکراری و قابل پیش بینی هستند که هدفمند به نظر می‌رسند اما هیچ کارکرد یا هدف مشخصی ندارند. مثال‌ها عبارتند از تکان دادن یا چرخش مکرر دست، تکان دادن بازو، تکان دادن انگشت و موارد دیگری که در بالا ذکر شد.
آیا اختلال حرکتی کلیشه‌ای با اختلال طیف اوتیسم مرتبط است؟
کلیشه‌های حرکتی یکی از ویژگی‌های اختلال طیف اوتیسم است، بنابراین وقتی این رفتارهای تکراری با وجود اختلال طیف اوتیسم بهتر توضیح داده شود، تشخیص اضافی برای اختلال حرکتی کلیشه‌ای داده نمی‌شود. با این حال، زمانی که کلیشه‌ها باعث آسیب به خود می‌شوند و به کانون درمان تبدیل می‌شوند، هر دو تشخیص می‌تواند مناسب باشند.
آیا اختلال حرکتی کلیشه‌ای ژنتیکی است؟
25 درصد از کودکان مبتلا به کلیشه‌های حرکتی در یک مطالعه، سابقه خانوادگی مثبت کلیشه‌های حرکتی را گزارش کردند که نشان می‌دهد ژنتیک در این اختلال نقش دارد.
درمان اختلال حرکتی کلیشه ای
درمان باید بر روی علت احتمالی با توجه به بررسی متخصص، علائم خاص و سن فرد متمرکز شود. درمان اختلال حرکتی کلیشه‌ای شامل روان درمانی و استراتژی‌های رفتاری برای کاهش حرکات تکراری و به حداقل رساندن خطر آسیب به خود است. اغلب از یک تکنیک درمانی به نام تقویت افتراقی استفاده می‌شود که بر تقویت مثبت تکیه می‌کند تا به کودک آموزش دهد رفتار خود را اصلاح کند. تا به امروز، اثر داروها به عنوان یک درمان موثر برای کلیشه‌های حرکتی اولیه ثابت نشده‌اند و به ندرت تجویز می‌شوند. با این حال داروها ممکن است به کاهش علائم مربوط به این بیماری کمک کنند. در برخی موارد از داروهای ضد افسردگی استفاده شده است. مانند بسیاری از شرایطی که کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهند، شناسایی و درمان زودهنگام منجر به نتایج بهتری می‌شود.
درمان مبتنی بر روانشناس برای اختلال حرکتی کلیشه‌ای
درمان باید با توجه به سن بیمار، ارائه علائم و علت(های) بیماری تنظیم شود. به عنوان مثال، کودکانی که اختلال حرکتی کلیشه‌ای را به‌عنوان بیماری هم‌زمان استرس و عقب ماندگی رشد پیدا می‌کنند، نسبت به بزرگسالانی که این اختلال را به دلیل مصرف بیش از حد کوکائین علائم را نشان می‌دهند، به رژیم درمانی متفاوتی نیاز دارند.
با این حال، به طور کلی، اولین قدم این است که اطمینان حاصل شود که بیمار در یک محیط امن به دلیل تمایل به حرکات نامنظم، حضور دارد. به این معنی که محیط اطراف کودک یا بزرگسال برای کاهش خطرات آسیب تنظیم شده است. یک مثال خوب، استفاده از کلاه ایمنی برای جلوگیری از آسیب در موارد “کوبیدن سر” است. تا زمانی که بتوان رفتار را تحت کنترل درآورد یا ریشه کن کرد.
رفتار درمانی رایج‌ترین روش درمانی مبتنی بر روانشناسی است که به عنوان یک درمان تجویزی استفاده می شود. به عنوان مثال، تکنیکهای اصلاح رفتار در کاهش، سرکوب و یا معکوس کردن رفتارهای عادتی در برخی از بیماران موفقیت متوسطی دارند. در واقع، با گذشت زمان طیف کاملی از استراتژی‌های رفتاری برای درمان این اختلال از طریق تکنیکهای شرطی‌سازی کلاسیک منحصر به فرد رفتاردرمانی از جمله حساسیت زدایی سیستماتیک و درمان «بیزاری» اجرا می‌شود.
شیوع کلیشه‌های حرکتی
حرکات کلیشه‌ای ساده، مانند تکان دادن، در کودکان خردسال رایج است. حرکات کلیشه‌ای پیچیده بسیار کمتر رایج است و تقریباً در 3 تا 4 درصد از کودکان خردسال رخ می‌دهد. در کودکان کم توان ذهنی، شیوع کلیشه بین 4 تا 16 درصد افزایش می‌یابد.
اپیزودها چقدر طول می‌کشد؟
حرکات کلیشه‌ای ممکن است بارها در طول روز رخ دهد که از چند ثانیه تا چند دقیقه یا بیشتر طول بکشد. فرکانس اپیزودها می‌تواند از چندین بار در روز تا هر چند هفته یک بار متفاوت باشد. این رفتارها در زمینههای مختلف، متفاوت است و زمانی رخ می‌دهد که فرد درگیر هیجان، استرس، خستگی یا بی‌حوصلگی است.
پیامدهای بالقوه اختلال حرکتی کلیشه‌ای چیست؟
بیشتر نوزادان تکان دادن بازوی ظاهراً بی‌هدف و سایر ویژگی‌های اختلال حرکتی کلیشه‌ای را نشان می‌دهند، اما به سرعت در دوران کودکی رشد می‌کنند. برای کسانی که در کودکی حرکات کلیشه‌ای را تجربه می‌کنند، درمان‌ها می‌توانند علائم را در موارد خفیف و متوسط کاهش دهند. برای افرادی که دارای سایر ناتوانی‌های رشدی هستند یا در طیف اوتیسم قرار دارند، علائم ممکن است در طول زمان کاهش نیابد.
چشم انداز اختلال حرکتی کلیشه‌ای
چشم انداز بستگی به علت دارد. حرکات کلیشه‌ای ناشی از داروها معمولاً پس از چند ساعت خود به خود از بین می‌روند. استفاده طولانی مدت از محرک‌ها می‌تواند منجر به دوره‌های طولانی‌تر رفتار کلیشه‌ای در حرکت شود. حرکات معمولاً پس از قطع دارو از بین می‌روند. حرکات کلیشه‌ای ناشی از آسیب سر ممکن است دائمی باشد. مشکلات حرکتی معمولاً به سایر اختلالات (مانند تشنج) تبدیل نمی‌شود. توجه به این نکته ضروری است که به طور کلی نمی‌توان از اختلال حرکتی کلیشه‌ای جلوگیری کرد، اما مداخله فوری پزشکی ممکن است به کنترل آن یا ریشه کن کردن علائم به موقع کمک کند. بسیاری از این موارد به علت(های) تشدید کننده شرایط بستگی دارد. به عنوان مثال، در مورد فردی که اختلال حرکتی کلیشه‌ای را به دلیل مصرف مواد نشان می‌دهد، توقف رفتارها ممکن است با خروج داروها از سیستم اتفاق بیوفتد. اگر علت آسیب به سر باشد، عوامل مؤثری وجود دارد که احتمال ناپدید شدن این اختلال را تعیین می‌کند. همچنین، اگر عامل مشترک یک اختلال عصبی یا رشدی باشد، صبر و درمان مکرر ممکن است بهترین امید برای کنترل رفتارها باشد.
سخن پایانی
مانند هر اختلال دیگری اقدام به موقع و زود هنگام می‌تواند روند درمان را بهبود بخشد. اگر علائم مطرح شده را در خود و یا فرزندتان مشاهده می‌کنید حتماً از متخصص کمک بگیرید و در صورت نیاز برای درمان اقدام کنید.
معرفی نویسنده: پریسا ایازی
من کارشناسی روانشناسی بالینی و کارشناسی ارشد رو روانشناسی عمومی خوندم. علاقمند به حوزه مدیریت استرس و مراقبه هستم.
حدود ۱۵ سال سابقه کار در زمینه آموزش و کاربرد انواع تکنیکهای ریلکسیشن،مدیتیشن و مایندفولنس دارم.
در حال حاضر به عنوان درمانگر در زمینههای درمان انواع اختلالات اضطرابی، مشاوره نوجوان و بهبود روابط والدین و فرزند، مشاوره پیش از ازدواج فعال هستم.
No comment